Vrijmetselarij
Als je doel Ithaka is en je vertrekt daarheen,
Dan hoop ik dat je tocht lang zal zijn,
En vol nieuwe kennis, vol avontuur.
De symbolische reizen die het theatrale hoofdmotief van de vrijmetselaarsrituelen vormen, leiden niet naar een vooropgezet doel, net zo min als de reis naar Ithaka in het beroemde gedicht van Kavafis ten doel heeft daar werkelijk te arriveren. De reis van het leven wordt pas werkelijk een ontdekkingsreis als je de ogen open houdt voor het onverwachte dat zich aandient.
mer á boire’. Gericht zoeken is de opdracht aan de vrijmetselaar, maar in cyberspace wordt hij al even vaak juist verrast door wat hij niet zocht als in de werkelijkheid van het dagelijks leven.
Daarmee treedt hij in de voetsporen van de prinsen die hun geboorte-eiland Serendip bij Perzië verlieten om kennis op te doen in het land van keizer Beramo, in het tegenwoordige India. Met hun praktische intelligentie maken ze zoveel indruk op de keizer dat hij de prinsen te hulp roept bij het opsporen van de Spiegel der Rechtvaardigheid die hem ontstolen werd en nu in het bezit is van de Maagdelijke Koningin. Nadat ze de spiegel aan de rechtmatige eigenaar terugbezorgd hebben, vertrouwt de keizer hen toe dat hij geplaagd wordt door slapeloosheid door liefdesverdriet. De prinsen raden hem aan zeven paleizen te laten bouwen, waarin zeven van de beste verhalenvertellers van zijn land hem af moeten leiden met sprookjes van liefde en haat, onschuld en bedrog, verwisselde persoonlijkheden en verrassende samenlopen van omstandigheden. Met ieder nieuw verhaal komt de keizer meer bij zinnen, tot hij tenslotte beseft dat hij zelf de oorzaak is van zijn liefdesverdriet.
Nadat de keizer herenigd is met zijn geliefde, overlaadt hij de prinsen met geschenken. Ze leven voort in het gezelschap van de hoofdpersonen van de Sprookjes van Duizend-en-één Nacht, de Decamerone van Boccacio en zelfs in een versie van het openingsrituaal waarin vrijmetselaren wordt opgedragen te ‘reizen als de Prinsen van Serendip’. Ook het woordenboek hebben de prinsen gehaald: serendipiteit is de term voor ‘het vermogen bij toeval gelukkige en onverwachte ontdekkingen te doen’, zoals de Oxford English Dictionary het definieert.
Waarheid is waarneming, als waar aannemen, de waar die je onderweg geschonken wordt in dank aanvaarden. Vinden doe je het beste als je niet zoekt, zoals de Prinsen van Serendip ervoeren. Als je ruimte geeft aan het toeval, kan de waarheid je toevallen die je niet zocht. De vrijmetselaar ervaart dat op indrukwekkende wijze in het ritueel in de loge: juist als de werktuigen hem op een van zijn symbolische reizen ontbreken, kan het licht van de vlammende ster in zijn hart vallen.
Het begrip serendipiteit blijft mensen intrigeren die ernst maken met hun levensreis. In 1991 schreef John Barth in ‘The Last Voyage of Somebody the Sailor’: “Je bereikt Serendip niet door er een koers naar uit te zetten. Je moet in goed vertrouwen op reis gaan naar een andere bestemming en serendipiteus je coördinaten verliezen.”
En zo keren we terug bij Kavafis:
En mocht je vinden dat Ithaka arm is,
Denk dan niet dat het je bedroog.
Want je bent een wijze geworden, hebt intens geleefd,
En dat is de betekenis van Ithaka.
Bijna waren we afgelopen zomer op vakantie in Ithaka beland. In plaats daarvan kwamen we bij het Nekromanteion terecht, het oude Griekse heiligdom van leven en dood. Wadend door de Acheron – de Dodenrivier - bereikten we een rommelig terras. De simpele witte wijn smaakte goed bij de hartige rijstrolletjes in wijnbladeren en de salade met feta en olijven. In de koelte onder de boomkruinen en bij het geruis van de rivier over de rotsblokken daalde een diepe rust neer.
Zoek, en je zult vinden. Maar zelden wat je zocht…
Willem Verstraaten