Op zoek naar een waarheid

Niets ten nadele van lichtzinnig amusement, maar literatuur en religie blijven zich gelukkig onderscheiden van lectuur en mindfulness. Dat ‘Madame Bovary’ en ‘Vijftig tinten grijs’ allebei ‘boek’ genoemd worden, betekent nog niet dat ze meer gemeen hebben dan papier en drukinkt, of virtuele letters op het scherm van een e-reader. Zo betekent de kwalificatie ‘spel’ voor zowel voetbal als vrijmetselarij nog niet dat het vergelijkbare grootheden zijn. Al verleidt overbetaling of gewichtige aankleding deelnemers in beide ‘teamsporten’ er nogal eens toe zichzelf té serieus te nemen.

Vrijmetselaren zoeken met dominee Anderson de religie waarin alle mensen overeenstemmen en laten ieder vrij die op eigen wijze te beleven.

In de loge spelen vrijmetselaren een spel met betekenissen, zonder elkaar die betekenissen op te dringen. Vrijmetselaarsrituelen willen allusief zijn, toespelingen maken op een werkelijkheid die nooit definitief te verwoorden is. Vrijmetselarij kent geen voorgeschreven maar alleen individuele betekenis, geen actieprogramma, geen hiërarchie van levensbeschouwingen, wel een levenshouding van actieve tolerantie.

Dé waarheid bestaat niet, niets is zeker, alles is relatief, polyinterpretabel. Uit het zoeken naar waarheid blijkt niet alleen oprechte liefde van de mens voor het geheim achter de verschijnselen, het is vrijwel altijd ook een spel: we weten dat we de laatste geheimen nooit zullen doorgronden, maar we creëren een spel waarmee we alles wat wél bekend is, in zinvol verband brengen. ‘Oprecht veinzen’ noemde schrijver Frans Kellendonk dat. Wij spelen allemaal ons spel tussen de diepste wanhoop om het verstoorde leven en verbleekte illusies enerzijds en de ludieke en creatieve beleving van het bestaan voorbij de schijnvoorstellingen van fundamentalisten en dictators anderzijds.

Het spel van de rituelen is een eerbetoon aan de verbeelding van de mens. Die houdt niet op nieuwe betekenissen te geven aan wat hij tegenkomt op weg naar de eeuwigheid. Zo worden wolkenhemels door de verbeelding omgetoverd tot strijdtonelen, stenen restanten van lavazandwinning tot voorwereldlijke kastelen en raadselachtige dromen tot orakels van de toekomst.

Intussen zijn postmodernisme en post-postmodernisme verdwenen in het spiegelpaleis van het verleden. De werkelijkheid na ‘het einde van de geschiedenis’ heeft de mens wakker geschud uit de vrijblijvende droom van veiligheid, bestaanszekerheid en spelenderwijs door het leven rollen.

Extreme make-over, doldwaze toeren in oerwouden en gebergten in een wanhopige poging nog eens iets echt te voelen, bezoeken aan alle plekken op aarde ‘die je gezien moet hebben’, zonder enige verbondenheid met de culturen waarin de wereldwonderen thuishoren, het kón niet op; tot de onvermijdelijke crisis ons tot de orde riep: de wereld is geen speeltuin.

Niets mis met het spel ter vermaak, maar wie verder kijkt dan het sportveld of het rollenspel in de loge, blijft waakzaam tot het moment van lering komt. Dé waarheid mag dan ondoorgrondelijk zijn, als het spel is gespeeld, of als het verworden is tot zinloos tijdverdrijf, breekt het uur van de waarheid aan.

‘Big Boy’ die zeventig jaar geleden Hiroshima uitvaagde, de moordpartij op de redactie van een satirisch blad, de dode kleuter op een Turks strand, de nieuwste monstruositeiten van een neokalifaat dat een karikatuur is van de redelijk verlichte islamitische samenlevingen van een kleine duizend jaar geleden, genoeg stof om de opdracht te arbeiden aan een betere wereld serieus te nemen.

Dat het vrijmetselaren ernst is met het spel dat ze spelen voor een samenleving die mensen uit alle figuurlijke en letterlijke windrichtingen grootmoedig plaats biedt, wordt benadrukt met de instelling van de Hermannus van Tongeren Prijs door het Grootoosten der Nederlanden. De tweejaarlijkse prijs is vernoemd naar de grootmeester van de Orde die in 1941 in het concentratiekamp Sachsenhausen is overleden, en is ingesteld voor de organisatie of persoon die door handelwijze of publiek pleidooi getuigt van een aan het gedachtegoed van de Nederlandse vrijmetselarij verwante oriëntatie.

De Hermannus van Tongerenprijs 2015 wordt op 20 september in het Amsterdamse logegebouw aan de Vondelstraat voor het eerst uitgereikt, en wel door burgemeester Eberhard van der Laan; als er niets onverwachts tussenkomt, iets waar tegenwoordig altijd rekening mee moet worden gehouden. Dat de Amsterdamse burgemeester bereid is de bijbehorende toespraak te houden, heeft zeker te maken met de ontvanger, de Spinoza Kring, genoemd naar de wereldwijd waarschijnlijk meest beroemde Amsterdammer, Baruch de Spinoza. De wijze waarop hij uit de stad verbannen werd, moge tot lering strekken…

Willem Verstraaten,