Vrijmetselarij
Al heb ik zoals zovelen het geloof van mijn jeugd achter me gelaten, op Pasen komt mij altijd weer het beeld voor ogen van de opstanding uit het graf. Gepresenteerd als feitelijke geloofswaarheid heeft het misschien zijn kracht verloren. Maar het blijft inspirerend als beeld van het menselijk vermogen zich boven het incidentele hier en nu te verheffen. Wat mij betreft is het nooit zo geestverruimend verbeeld als door Matthias Grünewald op het paneel ‘De opstanding’ van het Isenheimer retabel dat hij in de eerste twee decennia van de zestiende eeuw vervaardigde.
Het kunststuk van ‘Mathis der Maler’ wordt wel beschouwd als het startsein voor de Duitse Renaissance, een klaroenstoot van de menselijke geest die zich bevrijdt uit de kluisters van onderdanigheid en ignorantie. Het lijkt niet makkelijk vol te houden dat Jezus Christus feitelijk verrezen is uit het graf. Wél dat hij de materiële werkelijkheid ontstegen is, en daarmee een van de vele inspirerende figuren werd die mensen die gebukt gaan onder de beperkingen van hun aardse bestaan, een weg gewezen heeft naar licht aan het eind van de tunnel.
We hoeven niet allemaal hetzelfde te geloven om ons toch verbonden te voelen in een verlangen naar een werkelijkheid die ons boven onszelf uit tilt. Zodra de ergste plagen van de natuur overwonnen zijn, gaat de mens altijd weer op zoek naar het religieuze perspectief. In de loge wordt de bron van religie gekoesterd, zonder dat uit de daaruit ontsproten geestelijke bouwwerken een favoriet gekozen wordt. De tempel van Salomo is er een symbool van spiritueel geïnspireerde arbeid in de wereld waarin we leven, niet een bastion van exclusieve waarheidspretentie. De zoekers naar licht van de wetenschap zijn er even welkom als de zieners van het mystieke licht.
Mithras en Faust, Plato en Aristoteles, godsdienst en wetenschap, intuïtief weten en empirisch onderzoek: menselijke benaderingen van waarheid en werkelijkheid hebben de neiging zich op te delen in paren. Dat dualisme leidt vaak tot een vechtscheiding, waarbij de aanhangers van de geopenbaarde waarheid en de verstokte betweters van de ratio elkaar figuurlijk en soms zelfs letterlijk naar het leven staan. Gelukkig zijn er tekenen dat de kinderen van de verlichting – of die nu als idee uit de hemel of kennis van aardse feiten gezien wordt – er niet de dupe van hoeven te worden.
De Opperbouwmeester des Heelals als Geheime Meester of als Patroon van de Wetenschap? Nee, hier is wijlen Gerard Reve niet aan het filosoferen, het is een verwoording van de dualiteit die ook het maçonnieke denken soms dreigt te splijten in ‘antiens’ en ‘moderns’. Maar net zoals de adepten van deze twee hoofdstromen van de Angelsaksische vrijmetselarij uit de achttiende eeuw zich weer verenigd hebben, zo weet de gemiddelde loge in deze tijd de religieuze en de rationalistische vrijmetselaren in harmonie te verenigen.
De Grote Geometer is niet alleen de beschermheer van de esoterici, maar ook van de geleerden. Elk probeert op eigen wijze het leven van zin en betekenis te voorzien. En ze hoeven daarin niet gescheiden op te trekken. Voorzichtig wint de mening weer terrein dat er geen onverzoenbare tegenstelling bestaat tussen het idee dat er een diepere werkelijkheid bestaat die benaderd kan worden in religie en mystiek, én het streven van de mens de kenbare werkelijkheid tot in de verste uithoeken te onderzoeken.
Was dat nu juist niet het grootse idee van de eerste vrijmetselaren? Zij schiepen een centrum van vereniging, een plaats van samenkomst waar mensen van alle spirituele denominaties een zinvol verband kunnen smeden. De methode van de vrijmetselarij laat zien dat verbeelding en werkelijkheid in wederzijdse wisselwerking met elkaar staan. De verbeelding kan alleen tot uiting gebracht worden door de fysieke werkelijkheid van het brein en het lichaam, en wat wij werkelijkheid noemen kan alleen betekenis krijgen als ze verbeeld wordt, in mededeelbare gedachten, in uitingen van kunst, in richtinggevende menselijke actie.
In die wederzijdse wisselwerking ontstaat van mens tot mens, van generatie op generatie, steeds weer nieuwe werkelijkheid. En die prikkelt op haar beurt steeds weer tot nieuwe verbeelding. Hoeveel onenigheid er ook kan bestaan over de verscheidenheid aan geestelijke creaties van de mens, die onenigheid wordt in nieuw verband gebracht in de broederketen van de loge. Daar krijgt religie een inhoud die niet beperkt blijft tot tijd-, plaats en cultuurgebonden waarheden, maar de vensters opent voor het licht van de eeuwigheid.
Willem Verstraaten,