Vrijmetselarij
De maçonnieke symboliek is een eigenzinnig mengsel van elementen uit oude denkwerelden, dat door de scheppers bedoeld was om een nieuwe wereld mogelijk te maken. Het vuur onder de smeltkroes van ideeën waaruit de vrijmetselarij ontstond, werd opgestookt door mannen van wie een aantal wetenschapper was maar zich ook alchemist noemde. Daar werd geen tegenspraak in gezien: materie en geest werden als twee-eenheid gezien. De onverbrekelijkheid van stof en gemoed wordt nog steeds verbeeld in het schootsvel van de vrijmetselaar.
Het vierkant van de materiële wereld wordt in de logearbeid verbonden met de driehoek van de spirituele wereld. In de maçonnieke werkplaats wordt het idee van de ondeelbaarheid van materie en geest, van lichaam en ziel, van kennis en gevoel in leven gehouden. In de beeldentaal waarin dat gebeurt, klinkt een echo uit de denkwereld van de alchemisten door.
Symbolisch kan de loge beschouwd worden als alchemistisch laboratorium. We hanteren archaïsche formules die voorgoed gesloten gewaande geheime kamers in de geest ontsluiten. Onze rituelen gaan gepaard met muziek die de ziel zinderend in vuur en vlam kan ontsteken. Onze comparities zijn gistingsprocessen van samenvloeiende meningen. De loge is een amalgaam van persoonlijkheden, met de wendbaarheid van kwikzilver of de ontvlambaarheid van zwavel. In de werkplaats gaan ze een proces aan van transformatie, om tot een nieuwe eenheid te komen. Symbolisch proberen ze zich om te vormen tot volmaakte bouwstenen voor een nieuwe werkelijkheid, naar het beeld van de kubieke steen. Die zuivere kubiek is even virtueel als de steen der wijzen van de alchemisten, een platonische ideaalvorm die wellicht ooit nog eens uit de 3D-printer rolt.
In de loge nemen wij leven en wereld de maat, maar wordt ons ook de maat genomen. Dat gaat niet zonder slag of stoot, zoals in onze rituelen verbeeld wordt. Even indringend als de ervaring van plots gevoelde zielsverwantschap, kan de ervaring van vervreemdende anderssoortigheid zijn van mensen die je ontmoet. Ook in de broederketen is de fameuze ‘klik’ uit het jargon van de dating-sites geen vanzelfsprekendheid.
Of je die klik nu eigentijds nuchter beschouwt als een hormonale kettingreactie, als een herkenningsteken van ‘soul mates’, of als een teken uit de hemel, kenmerkend is dat hij zich niet laat afdwingen: de klik is er of hij is er niet. Vaak wordt dan gesproken van de chemie tussen mensen, maar de vergelijking met een alchemistisch proces ligt meer voor de hand. De geheimen van de schei(d)kunde zijn grotendeels onthuld, maar de geheimen van de verbinding tussen mensen nog maar zeer ten dele.
Als érgens het geheim van de vrijmetselarij aan het licht komt, is het in de broederschap. De vrijmetselarij roept op tot verbinding, niet alleen met mensen die je onmiddellijk en intuïtief herkent als gelijkgezinden, maar ook met mensen die je in eerste instantie tegenstaan.
De loge houdt zich bezig met zaken van levensbelang. Toen ik daarover onlangs sprak met een nieuwe kandidaat, stelde die dat verschillen van mening in onze maatschappij steeds vaker uitlopen op bittere conflicten, met de bijbehorende ‘hate mail’ die sociale media in een riool verandert. “Ik zoek een omgeving waar je eerlijk kunt praten over dingen die je belangrijk vindt, zonder dat ’t gierend uit de hand loopt,” zei hij.
Best een goede karakteristiek van onze comparities. Maar de loge is wel wat meer dan een loungeclub waarin we op de logeavond een donzen dekbed van broederlijkheid over ons heen trekken. Onze visies mogen hier krachtig geformuleerd worden, en we zouden hier blij moeten zijn met tegenspraak. Juist in de ‘choc des opinions’ openbaart zich de kracht van de maçonnieke methode. We snijden elkaar de keel niet af - al wordt daar in het rituaal overdrachtelijk wel mee gedreigd -, integendeel: we omarmen de ander in zijn anders zijn.
Uit die historie is de geest van de alchemisten ons bijgebleven. Natuurlijk geloven we niet letterlijk meer dat we goud kunnen maken uit ruwe materialen, maar ook wij delven naar geestelijk goud, en ook wij streven ernaar de geest achter de verschijnselen aan het licht te brengen in een nieuwe eenheid.
Alchemistische processen als verpulveren, brouwen en distilleren leidden soms tot onverwachte ontdekkingen. Op zoek naar de ‘spiritus’ – de verborgen geestelijke essentie – schiepen de voorlopers van de moderne scheikundigen ook de stof die nog steeds spiritus heet en gebruikt wordt als brandstof en schoonmaakmiddel. Die werd vervolgens in distilleerkolven van alchemistische snit verfijnd tot voor menselijke consumptie geschikte dranken die nog steeds bijdragen aan de sfeer van de zevende graad na afloop van de logearbeid.
Willem Verstraaten